Vyncke in de Gazette van Brugge (1881)

De brieven van Amaat Vyncke (1850-1888) waren bepalend voor de beeldvorming over Afrika hier in de regio. Dit is vooral te danken aan het feit dat heel veel van zijn brieven gepubliceerd werden in de Gazette van Brugge. Dit was het voornaamste Nederlandstalige opinieblad in Brugge, eigendom van jonkheer Léon van Ockerhout, Brugs gemeenteraadslid (1872-1919) en senator (1874-1878 en 1879- 1912). De brieven werden gebundeld en in boekvorm uitgegeven. De eerste reeks (Algeriën) van de ‘Brieven van eenen Vlaamschen Missionaris in Midden-Africa’ door den Eerweerden Pater Ameet Vyncke werden in 1885 uitgegeven bij Karel Beyaert-Storie, Brugge. Het verzamelen van deze brieven gebeurde door priester Emiel Demonie, lid van de Swighenden Eede, die ook het voorwoord schrijft: hier lezen we dat de brieven die Vyncke schreef naar zijn vrienden, de Cistjes (het Genootschap van Sint-Franciscus Xaverius, in Dudezele opgericht door medepastoor Vyncke) gepubliceerd werden in de Gazette van Brugge.

Amaat Vyncke vond het gebruik van de moedertaal heel belangrijk: hij schreef zijn brieven zoveel mogelijk in zijn dialect en zelfs als missionaris in het latere Congo pleitte hij consequent voor het gebruik van de volkstaal i.p.v. het shwahili. Bij de bundeling echter wou men, letterlijk, een breder publiek bereiken en dus werd de taal enigszins aangepast. Bij wijze van voorbeeld heb ik een brief vanuit zijn noviciaat (in Maisson-Carrée bij Algiers) weergegeven in de versie van de Gazette van Brugge en weergegeven welke aanpassingen er gebeurd zijn door E.H. Demonie voor de boekbundeling (p.30-36). De spellingsaanpassingen waarbij de ‘ae’ van de Gazette van Brugge steeds omgezet wordt tot ‘aa’ en de ‘y’ tot ‘ij’ heb ik niet gemarkeerd. Heel waarschijnlijk had Vyncke ook reeds ‘aan’ en ‘ij’ gebruikt zoals te zien in de nog bestaande brieven uit dezelfde periode, o.a. zijn brief aan Guido Gezelle van 18 juli (hooimaand) 1881 en latere brieven.

In 1898 worden de brieven van Vyncke als ‘Nieuwe uitgave’ uitgegeven door J. De Meester, Roeselare met een inleiding door kanunnik J. Muyldermans waarmee Vyncke ooit samengewerkt had voor ‘De Vlaamse Vlagge’. Deze uitgave volgt vrij strikt de eerste uitgave maar met een verklaring van sommige termen die tot het West-Vlaams behoren (gildig, lacheding, een bakte, meulenaar, krabbe (druiven), musschesschuwen) maar die nog tot onze streektaal behoren of op zijn minst nog begrepen worden. Daarom zijn er slechts enkele verwijzingen gebeurd naar deze uitgave.

In 1927 verscheen een nieuwe, samenvattende uitgave : Missieleven in Afrika. Uit de brieven van den west-vlaamschen missionaris Ameet Vyncke der witte paters 1850-1852[sic], met een voorwoord van E. DEMONIE, Leuven, Xaveriana. Veel van de brieven zijn hier slechts fragmentarisch opgenomen en daarom heb ik geen vergelijking gemaakt met dit werk.

Gazette van Brugge 10/9/1881 pagina 3 van 4

Briefwisseling uit Afrika.¹

Maison-Carrée, by Algiers,

O. L. V. half oest 1881.

Goede Vrienden,

Laetstmael schreef ik u eenige inlichtingen aengaende onze afrikaensche boerderie, en ‘k beloofde van er nog wat tydingen by te voegen met gelegenheid : eenen rustdag waernemende, kom ik myne belofte voldoen.

En eerste van al moet ik u zeggen dat wy hier opregt in een “open hof” woonen² ; er is nog muer³ rond, noch hage, noch hekken, noch balie, noch niets dat voor afsluitinge kan dienen⁴. Alleenlyk langs der noordkant, zooals ik gezeid hebbe, ligt⁵ de middelandsche zee ; en langs den westkant een soorte⁶ van beke, den Harrach genoemd dat wilt zeggen de oneffene, omdat de grond geheel in keitjes ligt, waer er nu haest geen water instaet, by zooverre dat wy⁷ er door gaen met ‘t water tot boven de knien⁸, maer ‘s winters, als de regenstroomen van de bergen , is zy wel nen meter of tiene diepe, en aen de groote brugge van Maison-Carrée, op het dorp, wel 25 à 30 meters wyd. Langs den kant van de zee staen er nog oude versterkingen⁹, die daer gebouwd wierden over een goed 300 jaer, als Keizer Karel¹⁰ zaliger onze machtige Gentenare kwam vechten tegen de Turken en tegen de Algiersche zeeschuimers¹¹ ; ‘t Was hier, in onze duinen, dat zyn leger, waer er zeker ook veel Vlamingen in waren, aen land kwam met groote macht van krygsvolk en wpens ; maar de onderneming en gelukte niet wel¹², en Keizer Karel moest weerkeeren¹³ zonder Algiers te kunnen innemen en zonder te Turken te kunnen overmannen.

God geve dat onze onderneminge, die wy hier, Missionnarissen¹⁴, voor de bekeering der arme ongeloovigen van Afrika aengaan, eenen beteren uitslag moge hebben en dat zy moge eindigen door de volledige verspreiding van ‘t Geleove¹⁵ en de zegeprael van het kruise op de Halve Mane¹⁶ der Turken ! Daertoe zult gy allen, vrienden, een handje toesteken, door uwe gebeden en uwe goede werken…¹⁷

Maer, laet ons weerekeeren naer onze hofstede, en ze beschouwen langs de twee andere kanten. Daer hebben wy¹⁸, in ‘t Westen en in ‘t Zuiden, niet anders als bergen en dalen, met wyngaerden en allerhande fruitbomen beplant, en in de verte eenen hoogen¹⁹ bergketen die ons afscheidt van de zandstreken, of te dorre zandwoestynen, van het onderzonsche diep. “ De twee eerste heuvels langs den zuidkant zyn de onze, en daer groeien onze goe²⁰ druiven, waervan wy ieder maeltyd, drie keers²¹ daegs, ‘s nuchtens, ‘t noens en ‘s navonds, een goed proevertje doen. ‘t Is jammer dat de plage hier ook al een beetje ini s, den oegst en is zoo goed niet als andere jaren, maer toch nog al fatsoenlyk²².

De uitgestrektheid van onze wyngaerds is alzoo tot omtrent²³ tegen de plaetse van Maison-Carrée, omtrent²⁴ een kwartje verre en op eene breedte van omtrent de 20 minuten tot eene halve ure, peis ik. Daer loopt eene strate door, een soorte van keiweg²⁵, en verschillige andere wegels, en voor alle verweer staet er daer op het einde van den eigendom, aen ieder weg een stake met een plankske met :

“Verboden ingang, “²⁶ noch min noch meer. En is dat, al uwe beschuttinge langs dien kant ? Zult gy misschien vragen. De dieven, die in Afrika, zoowel als elders, niet al te dinne gezaeid zyn²⁷, zouden zeker beleefd hun mutse afdoen voor dat plankske, bezonderlyk als ze ongeletterd zyn, en daer staen wachten al Onze Vader lezen, gelyk voor een kapelleke, tot dat al de druiven afgedaen zyn en ingehaeld om te persen?

– Ja maer, neen ! ‘t is daermeê niet al : achter dat plankske staen er een reke wakers, een soorte van garde-chassen of beter garde druiven²⁸, min of meer gelykende aen musscheschuwen die ze somwylen te Dudzeele op de terwestukken ztten, ‘t is zyn gasten van hier uit de bergen, met een geweere gewapend, dat niet gelaen is, en nen stok, en ze staen alzoo met een stuk of zessen²⁹ over dag en over nacht, malkaer opvolgende en ronduit rondom den wyngaerd wandelende, lyk de wachten rond eene versterkte stad. Z’ hebben elk een kotje van riet, waer hun eten en drinken berustende is, want z’en lossen malkaer niet af alle paer uren lyk by de soldaten, ‘t is voor geheel den dag of voor geheel³⁰ den nacht in eenen trek. Van tyd tot tyd gaet de toeziener van den wyngaerd rond, om te zien als de wakers zelve niet te vele de druiven kuischen, en hy schiet somwylen ne keer om te gebaren dat al de wachten gelaen³¹ zyn. ‘t Gebeurt nog al dat ze dieven stekken: over jaer hadden ze ne keer³² twee fransche soldaten geknipt die aen ‘t peuzelen zaten, en ‘t was geen doen aen³³, lief of leed, ze moesten meê, ze wilden drinkgeld geven of hun verweeren, ‘t en kost altegare niet helpen, want de makers³⁴ waren met vieren gelyk er opgevallen³⁵. Ze brogten ze alzoo³⁶ naer ‘t klooster, tusschen de stokken, en daer moesten ze, op hun knien, vergiffenisse vragen aen den Oversten, die hem haast niet en kon inhouden van lachen als hy geheel die gewapende betooging³⁷ aenschouwde. Over eenige dagen zag ik nog eenen jongen druivendief by de krage van zyn hemde binnengeleid (hy en had geen kazakke, die duts) en hy kreef een ferme ranselinge om het stof uit zynen broek te kloppen.

Het spreekt van zelfs dat de garde-druiven wat drinkgeld krygen voor ieder vangste, en ‘t is geheel raer dat er dieven zyn die tot tweemael toe zouden gepakt worden, want ze waten wel dat het geen kinderspel en is. Den eersten keer krygen ze nog algauwe de absolutie³⁸, maer als het andermael gebeurt, dan moeten ze naer den burgemeester, en dat is geen lachedingen meer. Onze meier, of burgemeester van Maison Carrée, dat is een braef mensch, een Hollander van geboorte, geen geus; en hy en doet niet zooals sommige burgemeesters van ‘t Noorden van Brugge, die de stille en braven menschen, en de muziekanten van andere parochien, zouden willen wegjagen en hun processen aendoen, voor zoogezeide overtreding van artikel 16 van het politiereglement³⁹ ; als de zake is en reden van processen te maken⁴⁰, hy en zal er ook niet laten effenklappen en alzoo het kwaed ongestraft laten, maer hy is voor het regt, nu als er druivedieven moeten compareeren⁴¹, niet voor een krabbe of twee af te trekken, maer by voorbeeld voor geheele manden te stelen, zegt dat hun bakte gemalen wordt, al is ‘t dat hy geen meulenaere is. – Maer de brave man heeft gelyk ook, want anders zouden ze hier ermeê doen gelyk of ze in Vlaenderen overal moeten doen waer er geuzen aen ‘t hoofd zyn, ze zoûn ze, als ‘t kiezinge is, naer de mane znden om er een beetje te rusten. Hier in ons gesticht alleene⁴² zyn er ten minsten in de 40 kiezers (volgens het algemeen stemregt van Vrankryk⁴³), en alzoo kunnen ze nog al nen duw doen in de kiezinge.

Maer ‘k ben weêrom⁴⁴ wat afgeweken van de hofsteê⁴⁵ ; dat zal u toch doen verstaen, lieve vrienden, dat wy toch niet geheel op strate en woonen, al is ‘t dat er geen hagen noch hekkens rond onzen grond staen⁴⁶. Nevens die wakers van de wyngaerden die ons beveiligen moetn wy nog eene andere reke wachten tellen, de hofhonden, die ten getalle van zesse tot tiene, ook helpen⁴⁷ den dienst van oppassers verrigten en waervan er byzonderlyk een is, Cerbeer by name, die by nachte geen een levende ziele zou laten naderen ten zy deze die aen het huis toebehooren. Hy heeft er al menige met gescheurde beenen laten al huilen voortloopen, en zelve nog gekwetst geweest in den slag, maer toch nog nooit doodelyk⁴⁸, wan hy leeft en hy waekt nog : ‘k heb hem daer seffens nog⁴⁹ hooren bassen.

Als ge nu alzoo binnen de palen van ons grondgebied zyt, ge komt dry of vier hofsteedjes tegen, die aen ‘t klooster pachten en een groot deel van ‘t land gebruiken, en omtrent te midden van ‘t goed, daer staet ons groot gebouw en de groote hofsteê met vele vruchtbaer land er by, waerover ik nog wat zou willen vertellen, maer ‘t zou te lange duren voor dezen keer. ‘k zal het sparen tot later, als ‘t God belieft. De dagen zyn hier zoo lang niet meer als by u, ‘s avonds ten 7 ure is het donker, en ‘s nuchtends ten 5 ure klaer. We gaen vandage⁵⁰ voor drie dagen op reize, een ure of tiene van hier, ‘k zal daermeê ook nog misschien ‘t een of ‘t andere vernemen om te naeste maend af te schryven. Nu zyn ze hier bezig in den hof met voor den 3^de of 4^de keer van dit jaer aerdappels te platnen, dat is hier omtrent jaer uit jaer in, altyd nieuwe, deze zullen tegen te Bâmisse omtrent rype zyn. In sommige plaetsen zette ze de scheuten alleene van de groote patatten in den grond (een soorte die in Vlaenderen niet en bestaet) en dat groeit dat het een pleizier is om ziene.⁵¹

Om te eindigen voor dezen keer moet ik u nog een woordeke zeggen van de Araben die alhier woonen en die meestal de mahometaenschen of turkschen eeredienst volgenden. ‘t Zouden daer ook geheel boeken vol over te schryven zyn, ‘k wil u alleenlyk nu maer zeggen dat ze nu hier in dezen maand in de turkschen vasten zyn⁵², dien ze Ramadan heeten. Die vasten begint met en eersten dag van de maene omtrent oestmaend, ‘t was dit jaer den 2 juli, en zal eindigen den 24 dezer. De openinge wordt aengekondigd op het fort van Algiers door 21 kanonschoten, en alle dagen van dien vasten mag geen een Mahometaen, als hy wilt zyne plichten kwyten gelyk het behoort, noch eten noch drinken⁵³, geen bryzel brood noch dreupel water, nutten voor zonnenondergang : geheel den nacht mogen ze hunne schâ inhalen⁵⁴, en zeker is het dat verre het meestendeel niet anders en doen als brassen en smeeren, geheel den nacht door, om ‘s anderdags wel den vasten te kunnen uitzien, in hun bed. Alle avonde wordt het teeken van ‘t einde van den vasten gegeven door een kanonschote, w’hooren ze hier altyd tusschen 6 ½ en 7, en ‘t is de groote marabout, of opperbaes van de mahometaensche geestelyken, die juiste bepaelt wanneer dat de schote moet afgaen : hy zit daer in zyn kamer, zeggen ze, met nen witten en nen zwarten draed voor hem gespannen. en, zoohaest hy niet meer den een van den anderen kan onderscheiden, welk voor een de witten en wat voor een de zwarten is, hy trekt aen de belle, en de kanonnier, die gereed staet, dopt zyn stuk af, en de vasters, die al gereed staen, geleerd en gespoord, met hun lepels en vorken, vallen aen ‘t werk lyk stoffel op zyn katte⁵⁵, om hunnen vasten te boeken ! …

Nog al vele aerdigheden⁵⁶ van dat volk zal ik u later, met Gods gratie, wel uiteendoen, hoop ik. Intusschentyd leest een Onze Vaderke voor hunne bekeering en voor deze die er moeten aen werken.

Vergeet in uwe gebeden niet

uwen toegenegen vriend,

A. V. Afr. miss.

1Brieven van eenen Vlaamschen Missioaris in Midden-Africa, Eerste Reeks: Algerien, p. 30 – 36, Vijfde Brief: Landerijen van Maison Carrée. – De Ramadan.

2woonen > wonen

3muer > muur (de klinker in het dialect is identiek aan die in deur)

4noch balie, noch niets dat voor afsluitinge kan dienen : geschrapt, opvallend is ook de dubbele negatie

5ligt > ligt en zwalpt

6soorte > soort (de toegevoed ‘e’ vinden we bij veel dialectwoorden

7waer er nu haest geen water instaet, by zooverre dat wy : geschrapt

8tot boven de knien > tot aan de knieën (in het dialect hebben we geen dubbele klank, alleen een verlengde ‘ie’)

9oude versterkingen > overblijfsels van oude versterkingen

10(zetfout) ‘met’ werd vergeten

11Turken en tegen de Algiersche zeeschuimers > turkse zeeschuimers van Algiers

12gelukte niet wel > gelukte niet, het versterkende ‘wel’ wodt welgelaten ; zo’n versterkingen zijn typisch voor onze provincie vooral voor het zuiden (Amaats moeder is afkomstig van Lampernisse) en wijst op de angelsaksische invloed op het oerwestvlaams (denken we maar het bekende toevoegsel ‘ennè’ als een soort ‘isn’t it)

13weerkeeren, weerekeren > wederkeren (typische dialectklank)

14die wy hier, Missionnarissen : geschrapt

15‘t Geleove (zetfout) = ‘t Gelove = het Geloof

16De halve maan was oorspronkelijk het symbool van Constantinopel. Toen de stad door islamitische Turken werd veroverd, namen ze het symbool van de halve maan (en ster) over en veranderden het in een islamitische symbool; vooral bekend als Turkse vlag of als oosterse variant van het Rode Kruis.

17Daertoe zult gy allen, vrienden, een handje toesteken, door uwe gebeden en uwe goede werken… : geschrapt

18en ze beschouwen langs de twee andere kanten. Daer hebben wy : geschrapt

19hoogen > hooge (in ons dialect wordt deze eind-n uitgesproken als het om bijvoegelijk naamwoord gaat)

20goe > goede (in ons dialect spreken we alleen de eerste lettergreep uit)

21(drie) keers > (drie) maal (keers = aantal keren)

22maer toch nog al fatsoenlyk : geschrapt, afzwakkende uitdrukking

23De uitgestrektheid van onze wyngaerds is alzoo tot omtrent > Onze wijngaards strekken tot bijna; zinnen met ‘alzoo’ worden aangepast waarbij dit woord niet meer in de nieuwe zin voorkomt.

24omtrent : geschrapt

25eene strate door, een soorte van keiweg > samengetrokken tot ‘een soort van keiweg’

26een plankske met: “Verboden ingang, “ > een planksken genageld met “verboden ingang” daarop

27die in Afrika, zoowel als elders, niet al te dinne gezaeid zyn, : geschrapt

28garde-chassen of beter garde druiven > jachtwakers of beter druivenwakers

29en ze staen alzoo met een stuk of zessen > vijf, zes in getal

30voor geheel : geschrapt

31dat al de wachten gelaen zyn = dus geladen zijn, m.a.w. over een (geladen) geweer beschikken > gelaân

32ne keer > eens

33en ‘t was geen doen aen : geschrapt

34de makers (zetfout) = de wakers

35want de makers waren met vieren gelyk er opgevallen : geschrapt

36Ze brogten ze alzoo > Ze werden (naar het klooster) gebracht

37die gewapende betooging > dit gewapend maakspel

38de absolutie = vergeving, vergiffenis (kerkelijke term)

39Een niet aangevraagd optreden van Vyncke’s Fanfaregilde der Xaverianen in Lissewege (met een liberale burgemeester) kwam voor de politierechtbank van Brugge wegens ‘schending van het burgemeesterrecht’

40als de zake is en reden van processen te maken > als de zaak ernstig is

41compareeren > verschijnen, vermoedelijk gebruikt Vyncke deze franse term zoals hij deze gebruikte in zijn zoeaventijd waar hij ook eens een arrestatie verrichtte.

42alleene > aleen

43Vrankryk > Frankrijk; vermoedelijk staat ook Frankrijk in de originele brief van Vyncke (zoals in latere brieven) maar de term ‘Vrankryk’ vinden we in de kop van de Gazette van Brugge

44weêrom > weêral

45hofsteê > hofstede

46al is ‘t dat er geen hagen noch hekkens rond onzen grond staen : geschrapt

47ten getalle van zesse tot tiene, ook helpen > die wel tien in getal

48maer toch nog nooit doodelyk > niet doodelijk toch

49seffens nog > evelinge (ook bij Muyldermans die deze term uitlegt: eveling, evelings : even, aanstonds)

50vandage > hede

51Nu zyn ze hier bezig in den hof met voor den 3^de of 4^de keer van dit jaer aerdappels te platnen, dat is hier omtrent jaer uit jaer in, altyd nieuwe, deze zullen tegen te Bâmisse omtrent rype zyn. In sommige plaetsen zette ze de scheuten alleene van de groote patatten in den grond (een soorte die in Vlaenderen niet en bestaet) en dat groeit dat het een pleizier is om ziene. : geschrapt - Bâmisse = baamis, feestdag van Sint-Bavo, op 1 oktober of in ruime zin: de herfsttijd

52nog een woordeke zeggen van de Araben die alhier woonen en die meestal de mahometaenschen of turkschen eeredienst volgenden. ‘t Zouden daer ook geheel boeken vol over te schryven zyn, ‘k wil u alleenlyk nu maer zeggen dat ze nu hier in dezen maand in de turkschen vasten zyn > laat mij zeggen dat de Mohamedanen nu, dezen maand, in hun grooten vasten zijn.

53Mahometaen, als hy wilt zyne plichten kwyten gelyk het behoort, noch eten noch drinken > Modamedaan

54mogen ze hunne schâ inhalen > integendeel halen de meestendeel hunne schade in (ook bij Muyldermans die toelicht, de meestendeel = het merendeel, de meesten)

55lyk stoffel op zyn katte : geschrapt, zeispreuk gebruikt in de westhoek (moeder Vyncke was van Lampernisse), d’rop vlieëg’n lik Stoffel op zyn katte = flink aanpakken

56aerdigheden = eigenaardigheden (eveneens: aerdig = eigenaardig)